Serás capaz de ler isto?

O nome das cidades

Por que Lugo se chama así? E de onde vén a palabra Compostela? Detrás de cada topónimo hai pegadas de pobos prerromanos, da presenza romana e mesmo de lendas medievais que marcaron a nosa cultura. Nesta viaxe pola etimoloxía imos descubrir con A Chave da Lingua a orixe dos nomes das sete cidades galegas.

A Coruña

Nas fontes clásicas, a cidade era coñecida como Brigantium ou Brigantia, nomes de orixe céltica. No entanto, durante séculos, a vila foi chamada Faro, pola presenza da Torre de Hércules, denominación que se mantivo ata a Idade Media e mesmo perdurou no ámbito eclesiástico.

En 1208, produciuse un cambio de nome. O rei Afonso IX modificou a denominación da vila a Crunia (en latín) e A Cruña (en romance). Este topónimo non parece ter unha raíz prerromana, senón que probablemente foi tomado dunha obra literaria medieval, a Historia Turpini do Códice Calixtino. Así, co tempo, a vila pasou de ser coñecida como Faro a chamarse oficialmente A Cruña, orixe do actual topónimo A Coruña.

Ferrol

A primeira mención escrita de Ferrol aparece xa no século XI, con documentos que citan sancto Iuliano de Ferrol (1087). O nome procede do xenitivo latino Ferreoli, derivado dun nome persoal, Ferreolus, que funcionaba como antropónimo en Galicia polo menos ata o século X.

Cómpre lembrar que o topónimo Ferrol non é exclusivo da cidade actual. Tamén aparece en lugares dos concellos de Carballo, Ortigueira e Xove, o que mostra a súa difusión histórica en Galicia.

Lugo

Lugo procede do latín Lucus Augusti. Os romanos fundaron a cidade como campamento arredor do ano 25 a.C. e bautizárona co nome do emperador Augusto. Lucus significaba “bosque sagrado”, de modo que o nome pode traducirse como “o bosque de Augusto”. 

Non é casualidade, a zona xa debía de ser considerada un espazo especial para os pobos prerromanos que vivían no lugar.

Ourense

Ourense está ligado á riqueza natural da súa terra. Bautizada polos romanos como Auriense, “a cidade de ouro”, pola abundancia deste metal precioso nas ribeiras do Miño, a cidade tivo un papel destacado na Hispania romana ata que se esgotaron os depósitos auríferos.

Porén, existen outras hipóteses sobre a orixe do topónimo. Ben podería proceder de Oira, nome da actual praia fluvial próxima, ao que se lle engadiría o sufixo latino -(e)nse, ben derivar do latín aquae urente (“augas abrasadoras”) ou do xermánico Warmse (“lago quente”), en alusión ás fontes termais de As Burgas —cuxo nome procede do latín burca, “pía”—, que desde a antigüidade marcan a identidade da cidade.

Pontevedra

Pontevedra é un caso transparente. O seu nome procede de Pontem Veterem, que significa “ponte vella”. Fai referencia á primeira ponte levantada polos romanos para cruzar o río Lérez e a ría de Pontevedra, un paso estratéxico na comunicación entre o norte e o sur de Galicia.

Coa evolución lingüística, a expresión pontem veterem deu lugar a formas medievais como Ponteveter e finalmente á forma galega actual Pontevedra. O topónimo mostra ata que punto a ponte foi a infraestrutura clave que deu sentido ao asentamento e determinou o nacemento da cidade.

Santiago de Compostela

O nome de Santiago de Compostela está directamente ligado ao descubrimento do suposto sepulcro do apóstolo no século IX. Nos primeiros textos fálase do sepulcrum sub arcis marmoricis, “sepulcro baixo arcos de mármore”, e pouco despois comeza a empregarse o haxiónimo “Sancti Iacobi” como denominación do lugar.

A mediados do século X aparece un novo termo, Compostella, que acabará consolidándose como nome da cidade. Durante a Idade Media a vila medrou arredor do culto ao Apóstolo, converténdose na capital relixiosa de Galicia e, máis tarde, na capital política do país.

Sobre o significado de Compostela existen dúas explicacións. A máis popular, de orixe lendaria, é a de campus stellae, “campo da estrela”, asociada á visión milagrosa que levou ao achado do sepulcro. Porén, a etimoloxía máis aceptada hoxe é a que deriva de composĭta, “ben composta, adornada”, que probablemente fai referencia ás obras realizadas arredor do sepulcro no tempo do rei Afonso III e do bispo Sisnando.

Vigo

O nome de Vigo procede do latín vicus, termo empregado para designar pequenos poboados semiurbanos ou aldeas sen fortificación. Non é un topónimo exclusivo, pois en Galicia existen outras parroquias e lugares chamados Vigo, todos coa mesma orixe. A forma Vicus aparece xa documentada nos séculos IX e X, en textos altomedievais.

No caso concreto da cidade actual, o asentamento xorde aos pés do Castro tras o declive, nos séculos VI-VII, da antiga cidade romana que se levantaba nese lugar, probablemente chamada Burbida. A vila empedrada e estruturada que nace entón pasará a ser coñecida como Vicus, denominación que co tempo evolucionou cara á forma galega Vigo.

 

Claudi Alsina

"La matemática rigurosa se hace con la cabeza, la matemática hermosa se enseña con el corazón."

(Claudi Alsina. Foto de El Español)

Este domingo pasado faleceu Claudi Alsina (n. 1952, Barcelona), matemático e, por riba de todo, pedagogo e divulgador do coñecemento matemático e do ensino das Matemáticas.

Un dos pioneiros da divulgación matemática en España, traballou ó longo da súa carreira tratando de facer máis accesible e atractivas ás Matemáticas para o gran público, ademais de intentar aportar ideas para a mellora do ensino das mesmas nos centros de estudo.

Na nosa biblioteca podedes achegarvos á súa obra lendo "Vitaminas matemáticas: cien claves sorprendentes para introducirse en el mundo de los números" e "El club de la hipotenusa: un paseo por la historia de las matemáticas a través de sus anécdotas más divertidas".

Artigo de Umberto Eco

Falsos amigos. Tenham cuidado!

O magosto: orixe da palabra

O magosto é unha das festas máis queridas do outono galego. Arredor do lume, con castañas asadas e viño novo, celébrase o encontro entre o mundo rural, a colleita e a memoria colectiva. Pero de onde vén exactamente a palabra magosto? As chaves da Lingua, como outras veces, explícanolo.

Etimoloxía e teorías sobre a orixe da palabra magosto

A orixe de magosto é controvertida. Existen varias teorías que tentan aclarar o seu significado.

• Do latín magnus ustus (‘gran queima’ ou ‘gran fogueira’).

Segundo esta interpretación, magosto viría da expresión latina magnus ustus, que designaría a gran fogueira onde se asaban as castañas. Co paso do tempo, a expresión tería evolucionado foneticamente ata as formas actuais magosto (en galego) e magusto (en portugués).

• Relación co verbo agostar (‘secar polo sol ou polo lume’).

Outra liña etimolóxica propón unha orixe relacionada co verbo agostar, procedente do latín augustus, que significa ‘secar, queimar’. Magosto sería, neste caso, un derivado que fai referencia ao lume e ao proceso de asado propio da festa.

En calquera dos dous casos, o elemento común é o lume, símbolo central da celebración.

A festa do magosto

O magosto celébrase tradicionalmente entre finais de outubro e mediados de novembro, coincidindo co Día de Todos os Santos (1 de novembro) ou co san Martiño (11 de novembro). A tradición manda reunirse arredor dunha fogueira, asar castañas, probar o viño novo e compartir comida, música e bailes.

Celebracións semellantes

O magosto non é exclusivo de Galicia. En distintas zonas do noroeste da Península Ibérica atopamos celebracións semellantes:

• Portugal: magusto
• Asturias: magüestu
• Cantabria: magosta
• País Vasco: gaztainerre ou gaztañarre
• León e Zamora: magosto
• Cataluña: castanyada

Todas estas festas comparten o mesmo espírito: a unión da comunidade arredor do lume, o sabor das castañas asadas e o agradecemento pola abundancia do outono.

Aínda estás a tempo: 54 palabras imprescindibles para falarmos de castañas e magosto

 Cando chega o tempo das castañas, en Galicia non só as comemos: falamos delas. E para falarmos ben, hai que coñecer o vocabulario auténtico do souto e do magosto. Porque unha castaña non é só castaña, pode ser boleca, tourona, rosenda etc, e antes de comela hai que adentala, debullala, escarapolala ou facerlle unha amosega.

Se non queres ir ao magosto e quedarte mirando sen saberes que é un tixolo, unha piolla ou un bulló, este artigo de As chaves da Lingua é para ti. Aquí tes 54 palabras imprescindibles para falar de castañas e magostos en galego.

Adentar

Realizar unha pequena incisión na castaña antes de poñela ao lume para evitar que estoupe ao asarse. Sinónimos: amordicar, amosegar, amozcar, anozcar, ataniscar.

Exemplo: Se non adentas ben as castañas, xa verás como estoupan no forno.

Amosega

Corte feito na castaña antes de poñela ao lume para impedir que rebente durante o asado. Sinónimos: amosegadura, amozcadura, anozcoada.

Exemplo: Non te esquezas da amosega, que despois as castañas estalan no forno.

Baguto

Castaña que se desprende por si soa do ourizo. Sinónimos: degaro, destelo, restela, restrelo.

Exemplo: Hoxe imos ao souto recoller só os bagutos, que son os que mellor están para comer.

Boleca

Castaña que queda pequena ou mal formada e non chega a medrar como debería. Sinónimos: beleca, belleca, bolerca, caxago, caroucón, gullerpa.

Exemplo: Este ano hai moita boleca no souto; haberá que escoller ben as castañas antes do magosto.

Bulló

Castaña asada e xeralmente sen casca.

Exemplo: Poucas cousas hai mellores que uns bullós quentiños acabados de saír do lume.

Burgazo

Castaña cocida á que se lle retirou a pela.

Exemplo: Para a cea, preparei unha cunca de burgazos con leite.

Debagutar

Caer a castaña do ourizo de maneira natural, sen ter que varear a árbore. Sinónimo: destelar.

Exemplo: Hoxe imos xuntar só as castañas que xa debagutaron, que son as que están no seu punto.

Debullar

1. Retirar as castañas dos ourizos. Sinónimos: debagar, degraer, degrañar, petelar.

Exemplo: Hai que debullar esas castañas.

2. Retirar a casca da castaña antes de cociñala ou comela. Sinónimos: deluvar, depenar, descascar, escascar.

Exemplo: Sentou no banco da cociña a debullar as castañas.

Entrecasca

Pela fina que se encontra entre a casca exterior da castaña e o froito.

Exemplo: Nas castañas asadas, a entrecasca despréndese cun só toque dos dedos.

Escarapolar

Eliminar a casca exterior dunha castaña.

Exemplo: Estiven un bo anaco escarapolando castañas para poñelas a cocer.

Garula

Castaña que foi secada e pelada para conservarse durante longos períodos.

Exemplo: Na casa sempre gardan garulas para facer un caldo ben saboroso no inverno.

Madroña

Castaña (ou pataca) que queda engurrada e perde o seu sabor por culpa do frío ou doutras condicións adversas.

Exemplo: Estas castañas quedaron feitas unha madroña despois da xeada da outra noite.

Maia

Castaña seca e pelada. Sinónimos: garula, maiola.

Exemplo: Hoxe toca caldo de maias, como facía sempre a miña avoa polo san Martiño.

Mamela 

Castaña cocida coa casca. Sinónimos: mamota, zamelo, zoncho.

Exemplo: Polo Día de Defuntos necesitamos bastantes mamelas para facérmoslles aos cativos cadanseu colar de zonchos.

Paparote

Castaña especialmente tenra e cun sabor doce moi marcado.

Exemplo: Sen uns paparotes ben feitos non hai bo flan de castañas, iso díxoo sempre miña nai.

Pingada

Castaña que se desprende do ourizo de maneira natural cando chega ao seu punto de maduración.

Exemplo: No souto xa hai moita pingada polo chan, sinal de que comeza o tempo grande das castañas.

Pintorlar

Ir tomando a castaña a súa cor característica de maduración, pasando do ton máis claro a outro máis escuro propio do outono.

Exemplo: Se te achegas ao souto verás que xa pintorlan moitas castañas; axiña chegará o tempo de apañalas.

Piolla

Pel fina que envolve directamente a carne da castaña, situada entre o froito e a casca exterior.

Exemplo: Cando a castaña aínda non está no seu punto, a piolla sae dunha peza.

Rapada

Variedade de castaña doce que se caracteriza por ter o ourizo pouco formado.

Exemplo: No mercado merquei rapadas para cocer, que son das máis saborosas neste tempo.

Rosenda

Castaña de bo tamaño e cunha pel grosa, de tonalidade máis clara que outras variedades.

Exemplo: Este ano as rosendas están moi prezadas na feira: son grandes e saen ben doces.

Tixolo

Recipiente tradicional, feito de barro ou ferro e con pequenos buratos na base, empregado para asar castañas ao lume.

Exemplo: Acendemos o lume e puxemos o tixolo enriba; en pouco tempo xa arrecendía a casa a castañas asadas.

Tourona

Castaña de cor máis escura do habitual e cun tamaño superior ao das variedades comúns.

Exemplo: Na mesa había unhas touronas enormes e desapareceron antes de que puidese coller ningunha.

16º Concurso de Felicitacións de Ano Novo (IES San Clemente)

(Imaxe da publicación da páxina do IES San Clemente)

O Equipo de Dinamización da Lingua Galega do IES San Clemente de Santiago de Compostela convoca o 16º CONCURSO DE FELICITACIÓNS DE ANO NOVO, nesta ocasión encadrado no proxecto O galego fainos fortes, que o centro está a desenvolver durante o curso 2025-26.

QUEN PODE PARTICIPAR?

Poderá participar todo o alumnado do centro así como todo o alumnado doutros institutos.

QUE CARACTERÍSTICAS DEBEN TER AS POSTAIS?

Debe figurar o lema O galego fainos fortes. Feliz 2026!

A técnica e o deseño das felicitacións serán libres. Valorarase a presenza na felicitación de personaxes ou tradicións galegas do Nadal (por exemplo, o Apalpador, o Tizón de Nadal, os cantos das xaneiras / de aninovo etc).

Os traballos, elaborados en tamaño A5 (1754x2480px), deben ser dixitalizados e presentados en formato PNG con resolución 300dpi.

Será condición indispensábel que estas creacións sexan orixinais (non poden ser usadas imaxes doutra autoría) e inéditas.

COMO PARTICIPAR?

É preciso para a participación no concurso envialos ao enderezo electrónico edlg@iessanclemente.net xunto cos datos persoais da autora ou autor antes do final do prazo de admisión.

O prazo de admisión finalizará o 9 de decembro.

CALES SON OS PREMIOS?

O máis importante, para todas as persoas que participen, é gañar un tesouro: darlle máis forza á nosa lingua e cultura a través da creatividade propia.

Ademais, seleccionaranse tres postais, que recibirán un primeiro premio cun vale por 100 €, un segundo de 75 € e un terceiro de 50 €.

COMO SE ESCOLLEN?

A selección realizaraa un xurado que estará composto por membros da comunidade educativa do IES San Clemente. A súa decisión será inapelábel. A participación no concurso supón a aceptación destas bases.

COMO VOARÁN AS POSTAIS?

Os traballos premiados publicaranse na web do centro. Este poderá realizar tamén unha exposición virtual das postais presentadas ao concurso e poderá utilizar a galardoada co 1º premio para enviar como felicitación.

Viñeta de Tom Gauld

 

Refráns galegos de novembro

 Novembro é o mes en que a natureza se recolle: as follas caen, as noites fanse longas e o frío comeza a facer presenza de verdade. O mundo rural galego tiña ben marcadas estas datas no calendario e, por iso, xurdiron tantos refráns que falan da choiva, da matanza, das colleitas que rematan e do inverno que se achega.

Neste artigo As chaves da Lingua recolle algúns refráns galegos de novembro que nos amosan como a lingua e a sabedoría popular se entrelazan co paso das estacións.

Refráns galegos de novembro

Refráns sobre a predición do tempo

• Ata san Martiño, pan e viño. De san Martiño adiante, fame e frío.
• Cando Santos acaba, o inverno empeza.
• De Santos a Nadal é o inverno natural.
• Desde Santos a Nadal é inverno caroal.
• O verán de san Martiño dura mentres o can lambe o fuciño.
• Polo san Martiño, trompos ao camiño.
• Polo san Martiño, trompos ao camiño, e polo santo Amaro, trompos ao tellado.
• Por Santos, nevan os campos.

Refráns sobre a agricultura

• Castañas, noces e viño fan a ledicia de san Martiño.
• Despois de san Martiño, deixa a auga e bebe o viño.
• Horta de san Martiño mantén ao dono e mais o veciño.
• O que queira ter bo alliño, que o semente polo san Martiño.
• San Xoán garda a chave do pan, san Martiño a do viño e santo Andrés a do porquiño.

Refráns sobre animais

• A cada porco lle chega o seu san Martiño.
• No mes dos mortos mata os teus porcos.
• Non hai cocho bo nin ruín que non lle chegue o seu Sanmartín.

Refráns sobre santos

• Bendito mes, que empeza con Santos e acaba con santo Andrés.
• San Simón proba o viño e o porco san Martiño.
• San Xoán come pan e santo Andresiño touciño.

Sabías que novembro tamén recibe os nomes de san Martiño e santos?

En Galicia, é habitual chamarlle aos memes polos costumes ou polas festividades que se conmemoran neles. Se queres coñecer o nome dos outros meses, bótalle unha ollada ao seguinte artigo:

O nome dos meses en galego que, se cadra, non sabías.